Historia Ogrodu Botanicznego UMCS w Lublinie

Idea utworzenia Ogrodu Botanicznego pojawiła się już w pierwszym roku istnienia Uniwersytetu.
W 1945 roku prof. Józef Motyka, organizując Zakład Botaniki oraz prof. Adam Paszewski utworzyli komisję, która miała się zająć realizacją projektu jego utworzenia na terenie majątku Sławinek. Przedłużający się czas uzyskania tej lokalizacji w ramach Planu Wielkiego Lublina był powodem do utworzenia „Ogrodu dendrologicznego” na terenie miasteczka uniwersyteckiego - tzw. stary botanik, a dzisiaj - park. Lokalizacja Ogrodu na Sławinku została zatwierdzona w 1951 roku. Intensywne starania o faktyczne uzyskanie tych gruntów dla Uczelni powierzono adiunktowi Zakładu Systematyki i Geografii Roślin mgr. Kazimierzowi Bryńskiemu. Dzięki jego ogromnemu zaangażowaniu i uporowi uczelnia uzyskała w 1958 roku prawo własności do 13 ha.

Osobliwością Sławinka jest bogato urozmaicony teren, piętrzący się naturalnymi lessowymi wąwozami ok. 40 metrów od poziomu doliny rzeki Czechówki z jej przyległymi stawami i czynnymi źródłami,
a dobre gleby i zróżnicowany mikroklimat stanowią właściwe warunki ekologiczne dla dużej bioróżnorodności roślin.

Sławinek - niegdyś nieduży folwark - ma też bogatą historię. Istniejący na terenie Ogrodu zrekonstruowany szlachecki dworek należał w drugiej połowie XVIII wieku do Jana Nepomucena Kościuszki, stryja Tadeusza, który niejednokrotnie tu gościł. Pierwszy raz przyszły Naczelnik „Insurekcji z 1794 roku” przybył tu w połowie 1774 roku po powrocie z Paryża, gdzie odbył studia w Akademii Malarstwa i Rzeźby. Jego specjalnością były fortyfikacje, stąd sztukę doboru roślin posiadał i wykazał ją m.in. w parku w Sosnowicy 60 kilometrów od Lublina, modelując klomby i nasadzenia w dobrach wojewody Józefa Sosnowskiego. Gościł tam często, dając jego córkom lekcje z malarstwa, rzeźby, historii i języka francuskiego. Przeżył tu także swoją pierwszą miłość do jednej z córek Sosnowskiego - Ludwiki, która z wzajemnością trwała do końca ich życia. Na Sławinku przypisuje się Mu założenia parkowe w postaci nasadzeń lip i sadu przy dworku stryja oraz kompozycje alei lipowej od rzeki Czechówki do dworu. Z drugim okresem pobytu Kościuszki na Sławinku, w roku 1790, łączone jest usypanie w pobliżu dworu wielkiego czworoboku obwałowań ziemnych zwanych do końca XIX w. „szańcami kościuszkowskimi”. Stojąc „hufcem" u stryja, przygotowywał się wówczas do obrony przed wojskami austriackimi. Dzisiaj mieszczą się tam kompozycje roślin ozdobnych zwane „Pałacówką”.

W początkach XIX wieku park z folwarkiem przeszedł na własność bankiera lubelskiego Dawida Hayzlera, od którego w 1819 roku odkupił go Paweł Wagner, ewangelik i członek lubelskiej loży masońskiej. On pierwszy zwrócił uwagę na właściwości wód źródlanych w sławinkowskim parku, zawierających tlenki magnezu i żelaza. Zapoczątkowało to karierę Sławinka jako uzdrowiska. Najlepszy okres kurortu przypada na lata 80. XIX wieku, kiedy właścicielem Sławinka był wnuk Wagnera - Stanisław Mędrkiewicz. Wybudowany został zakład wodoleczniczy z łazienkami, domy mieszkalne
i restauracja. Zakład, kierowany przez kolejnego sukcesora - dr. Jana Mędrkiewicza, przetrwał do I wojny światowej pomimo pożaru w 1896 roku i silnej konkurencji uzdrowiska w Nałęczowie. Do całkowitego zniszczenia uzdrowiska na Sławinku doszło w czasie obu wojen światowych, kiedy kolejno stacjonowały tu wojska austriackie, niemieckie i rosyjskie. W okresie międzywojennym kursowały tu z dworca kolejowego dwa autobusy, a wody zdrojowej używano jeszcze po II wojnie światowej. W czasie II wojny światowej teren Sławinka wykorzystywany był jako park rekreacyjny z pijalnią wód mineralnych tylko dla Niemców. Wybudowali oni tu restaurację „Lindaenharst”, która po wojnie spłonęła, podobnie jak „Domek szwajcarski”, w czasie pożaru uzdrowiska. Dzisiaj w piwnicach tej budowli mieści się kawiarenka „U Baby Jagi”. Drzewostan parku w czasie II wojny światowej bardzo ucierpiał. Praktycznie większość starych nasadzeń drzew została zniszczona lub wycięta. Po wojnie majątek Sławinka rozparcelowano, a teren parku leżał odłogiem. Mimo to park i dawny majątek był ulubionym miejscem rekreacji i wypoczynku dla mieszkańców Lublina. Źródła wód mineralnych znikły dopiero w 1960 roku po wykonaniu pięciu ujęć wody głębinowej na potrzeby miasta.

Uzyskany w 1958 roku teren na Sławinku przez kilka lat dalej leżał odłogiem. Zrujnowane budynki mieszkalne zajęte były przez 9 rodzin, a opracowane przez Kazimierza Bryńskiego „Założenia ogrodowe” nie weszły do planów inwestycyjnych. Rozwój Ogrodu stanął w martwym punkcie. Jego budowa przybrała realne kształty, kiedy Rektorem Uczelni został prof. dr Grzegorz Leopold Seidler.
W latach 1964-1970 powstały zasadnicze zręby dzisiejszego Ogrodu. Teren został ogrodzony, powstał budynek administracyjno-gospodarczy z kotłownią oraz szklarnie o łącznej powierzchni blisko 1000 m2, które po pewnych modyfikacjach służą do dzisiaj. Powstały również zbiorniki wodne i urządzenia do spiętrzania wody. Realizacje tych inwestycji w ogromnym stopniu zawdzięcza Ogród osobistemu zaangażowaniu Rektora. Autorem wstępnej koncepcji zagospodarowania Ogrodu byli architekci Oscar i Zofia Hansen z Krakowa przy konstruktywnej współpracy z dr Marią Petrowicz i doc. Dominikiem Fijałkowskim. Utworzono działy roślinne o charakterze systematycznym, użytkowym, ozdobnym
i ekologicznym.

23 lutego 1965 roku decyzją Senatu UMCS po raz kolejny została utworzona w ramach Katedry Systematyki Roślin jednostka organizacyjna pod nazwą Ogród Botaniczny i tę datę uznaje się
za początek istnienia Ogrodu. Sprawami związanymi z budową i organizacją zaplecza gospodarczego zajął się Tadeusz Petrowicz, który w 1964 roku przejął po Kazimierzu Bryńskim funkcję kierownika organizacyjnego. Projektowaniem i wykonywaniem nasadzeń kierował bezpośrednio prof. Dominik Fijałkowski przy pomocy personelu ogrodowego, głównie dr Marii Petrowicz i dr. Kazimierza Kozaka.

Ogromnego nakładu pracy wymagało uporządkowanie i odpowiednie przygotowanie terenu pod kolekcje roślinne, rozplanowanie i wykonanie sieci dróg, zgromadzenie odpowiednich skał i głazów do budowy alpinarium. Większość prac z tym związanych wykonywana była przy pomocy młodzieży szkolnej, uniwersyteckiej oraz pracowników Uczelni w ramach czynów społecznych organizowanych na ogromną skalę przez prof. Fijałkowskiego i pod jego bezpośrednim kierownictwem. Powstawały kolejne działy Ogrodu – Systematyki Roślin, Arboretum, Rośliny Użytkowe, Rośliny Ozdobne, Alpinarium, Rośliny Tropikalne i Subtropikalne, Flory Polski, Płd. i Płd.-Wsch. Europy oraz dzisiaj już nieistniejące Ameryki Płn. i Azji. W gromadzeniu zasobów roślinnych wydatną pomoc okazały Ogrody Botaniczne z Krakowa, Warszawy, Poznania, Wrocławia i Bydgoszczy, Arboreta z Rogowa i Kórnika, Zarządy Lasów Państwowych w Lublinie i Krakowie oraz Zakład Zieleni Miejskiej w Lublinie. Ogromną ilość materiału roślinnego wyprodukowano we własnych szkółkach, którymi zajmowała się dr Maria Petrowicz.

W 1970 roku prof. Dominik Fijałkowski objął Katedrę Systematyki i Geografii Roślin, a kierownictwo Ogrodu przejął dr Kazimierz Kozak. W następnych latach trwały intensywne prace zmierzające do zakończenia pierwszego etapu organizacji i otwarcia Ogrodu dla publiczności. Staraniem dyrektora Kozaka teren Ogrodu został powiększony do 25 ha (obecnie 21,25 ha). Wyasfaltowano drogi, założono sieć wodociągową, rozbudowano szklarnie i budynek administracyjno-socjalny. Zmienił się status organizacyjny Ogrodu, który uzyskał rangę jednostki pozawydziałowej, związanej jedynie pod względem naukowym i dydaktycznym z Wydziałem Biologii i Nauk o Ziemi.

Ogród został udostępniony do zwiedzania 30 kwietnia 1974 roku. Jak podawała prasa z tamtego okresu: „Przybyło nam jeszcze jedno, bezapelacyjnie najatrakcyjniejsze w Lublinie miejsce spacerów”.

W 1995 roku dyrektorem Ogrodu został dr inż. Maciej Kwiatkowski. Wprowadzono zmiany w sposobie ekspozycji ogrodowych z uwzględnieniem form architektury i krajobrazu, uzupełniono informację dla zwiedzających oraz dokonano szeregu inwestycji zmieniających wygląd Ogrodu. Przeprowadzono remont ogrodzenia, bram, szklarni i sukcesywnie budynku administracyjno-socjalnego. Wybudowano nową, zasilaną gazem, kotłownię bezobsługową. Usprawniono instalację ściekową drogą budowy
i wpięcia spływu do kanalizacji miejskiej oraz zlikwidowano starą oczyszczalnię ścieków. Uruchomiono punkt gastronomiczny na terenie Ogrodu. Kawiarenka „U Baby Jagi” cieszy się ogromnym powodzeniem wśród zwiedzających. Położona na widokowym tarasie nad stawami i w piwnicach „Domku Szwajcarskiego” byłego Uzdrowiska jest miejscem spotkań okolicznościowych, towarzyskich
i integralnym miejscem edukacji przyrodniczej.

Rozbudowano kolekcje roślinne, a w 2003 roku powstała dodatkowa kolekcja Roślin Biblijnych. Niewątpliwie dużym sukcesem była rekultywacja wyschniętych stawów (o pow. 1,5 ha) oraz ich otoczenia. Podniosło to niezmiernie walory krajobrazowe i przyrodnicze Ogrodu i stworzyło możliwości założenia kolekcji roślin wodnych i bagienno-błotnych. W jednym ze stawów (0,5 ha) zgromadzono gatunki polskiej flory zagrożone wyginięciem. Wybudowano kaskadę napowietrzną w Alpinarium wodą cyrkulacyjną ze stawów oraz 320-metrowy wydajny strumień zasilający asekuracyjnie stawy wodą ze studni głębinowej, a w czasie deszczu - wodą opadową ze zlewni ponad 10 ha. Inwestycje wodne polepszyły warunki ekologiczne w Ogrodzie i w dolinie rzeki Czechówki, przybliżyły walory historyczne i osobliwości krajobrazowo-przyrodnicze Sławinka. Generalnie układ przestrzenny parku zdrojowego został zachowany. Dalej aleja lipowo-jesionowa tworzy główną oś założeń parkowych, a ocalałe
192-letnie drzewa staramy się utrzymać w dobrej kondycji. W parku rośnie 106 ponad stuletnich drzew.

Z uwagi na zbyt skromne zaplecze szklarniowe dla roślin tropikalnych i rosnące potrzeby naukowe, dydaktyczne i poznawcze studentów wielu uczelni Lublina i rejonu lubelskiego racjonalne staje się podjęcie projektu budowy Centrum Edukacji Ekologicznej z przebudową szklarni w charakterze palmiarni. Uniwersytet Marii Curie-Skłodowskiej założył i finansuje Ogród Botaniczny jako placówkę naukowo-badawczą. Najważniejszą funkcją Ogrodu jest gromadzenie materiału roślinnego z różnych stref geograficznych świata oraz dokumentacja naukowa tych zbiorów dla celów badawczych
i dydaktycznych. Drugą, nie mniej ważną, funkcją jest czynna ochrona gatunków ginących i zagrożonych wyginięciem. Prowadzimy ją od 1964 roku, a od 1989 roku obszar badawczy obejmuje tylko Lubelszczyznę. Stałymi badaniami objęto cztery gatunki występujące na wszelkich możliwych stanowiskach z próbami reintrodukcji odtwarzającej i uzupełniającej. Poza tym prowadzone są badania nad potwierdzeniem stanowisk innych roślin chronionych i ginących z Lubelszczyzny. Na terenie Ogrodu tworzymy kolekcje tych gatunków. Służą one do odtworzenia populacji oraz jako materiał dydaktyczno-naukowy. W zbiorach Ogrodu znajduje się 160 gatunków roślin chronionych (w tym 83 gatunki zagrożone) oraz 139 gatunków zagrożonych wyginięciem, ujętych w Polskiej Czerwonej Księdze Roślin (2001) i Czerwonej Liście Roślin Naczyniowych w Polsce (2006). Prowadzone badania biologicznej ochrony gatunków rzadkich i ginących w warunkach „in situ” i „ex situ” oraz działalność promocyjna na rzecz ochrony przyrody wpisują nas często w projekty koordynowane przez światowe, krajowe i regionalne organizacje, m.in. Organizację Ogrodów Botanicznych ds. Ochrony (Botanic Gardens Conservation International), Międzynarodową Unię Ogrodów Botanicznych (International Associaton of Botanical Gardens), Konsorcjum Ogrodów Botanicznych UE (Botanic Gardens Consorcium), Radę Ogrodów Botanicznych w Polsce, Regionalną Dyrekcję Ochrony Środowiska
i innych. Tym samym włączono nas do Międzynarodowego Programu i Strategii Ochrony Przyrody. Jesteśmy wśród 300 Ogrodów Botanicznych z ogólnej liczby 2000 Ogrodów w 148 krajach świata.

Warto sobie uświadomić, że obecnie kolekcje ogrodowe liczą ponad 1600 gatunków drzew i krzewów, ponad 3300 roślin zielnych rosnących w gruncie oraz ok. 1600 gatunków roślin szklarniowych.
Służą one jako materiał do badań naukowych dotyczących aklimatyzacji w naszych warunkach roślin pochodzących z różnych kontynentów i stref klimatycznych, biologii kwitnienia i owocowania, wartości użytkowych i leczniczych. Z zasobów roślinnych Ogrodu korzystają pracownicy uczelni lubelskich
w celach naukowych i dydaktycznych, szkoły i przedszkola w procesie edukacyjnym, a mieszkańcy Lublina - dla wypoczynku i rekreacji.